Duşenbe güni Türkiýäni we Siriýany sarsdyran güýçli ýer titremesinde 8000 töweregi adamyň ölendigi we on müňlerçe adamyň ýaralanandygy habar berildi.
Iki ýurtda müňlerçe bina ýykyldy we kömek guramalary Siriýanyň demirgazyk-günbatarynda millionlarça ejiz we göçürilen adamlaryň ynsanperwerlik kömegine bil baglaýan “katastrofiki” netijeler barada duýduryş berýärler.
Gözleg we dikeldiş işlerinde dünýä jemgyýetçiligi bilen köpçülikleýin halas ediş işleri alnyp barylýar.Bu aralykda, edaralar betbagtçylykda ölenleriň ep-esli ýokarlanyp biljekdigini duýdurdylar.
Theer titremesi we näme üçin beýle ölümli bolandygyny bilýänlerimiz.
Theer titremesi nirede boldy?
Asyrda sebitde bolup geçen iň güýçli ýer titremeleriň biri, duşenbe güni irden sagat 4 töweregi ýaşaýjylary ukusyzlykdan sarsdyrdy, ýer titremesi Nurdaginiň gündogaryndan 23 km (14.2 mil) gündogarda, Türkiýäniň Gaziantep welaýatynda boldy. ABŞ-nyň Geologiýa gözleg gullugy (USGS) 24.1 kilometr (14,9 mil) habar berdi.
Birnäçe wakadan soň gysga wagtyň içinde sebitde birnäçe ýer titremesi boldy.Ilkinji ýer titremesinden 11 minut soň 6.7 ball ululykda ýer titremesi boldy, emma 7.5 ululykdaky iň uly temblor takmynan dokuz sagat soň agşam sagat 1: 24-de boldy.
Ilkinji ýer titremesinden 95 km (59 mil) demirgazykda bolup geçen 7,5 ball ululykda ýer titremesi şu wagta çenli hasaba alnan 100-den gowrak ýer titremesiniň iň güýçlüsi.
Halas edijiler diri galanlary serhediň iki tarapyndaky galyndylardan çykarmak üçin wagt we elementler bilen bäsleşýärler.Betbagtçylyk gullugynyň habaryna görä, Türkiýede 5700-den gowrak bina ýykyldy.
Duşenbe güni bolan ýer titremesi Türkiýäniň geçen asyrda başdan geçiren iň güýçli wakalarynyň biri boldy - 1939-njy ýylda ýurduň gündogarynda 7,8 ball ululykda ýer titremesi bolup, 30,000-den gowrak adamyň ölmegine sebäp boldy.
Näme üçin ýer titremeler bolýar?
Earthquer titremeleri dünýäniň her yklymynda - Gimalaý daglarynyň iň beýik depelerinden başlap, Öli deňiz ýaly iň pes jülgelere, Antarktidanyň ajy sowuk sebitlerine çenli bolup geçýär.Şeýle-de bolsa, bu ýer titremeleriň paýlanyşy tötänleýin däldir.
USGS ýer titremesini “näsazlygyň birden süýşmegi netijesinde ýer titremesi” diýip häsiýetlendirýär.Eartheriň daşky gatlagyndaky stresler günäniň iki tarapyny birleşdirýär.Stress güýçlenýär we gaýalar birden süýşüp, ýer gabygynyň üstünden geçýän we ýer titremesi wagtynda duýýan titremämize sebäp bolýan tolkunlarda energiýa goýberýär. ”
Quer titremeler ýer titremesinden soň Eartheriň üstünden geçýän seýsmiki tolkunlara gözegçilik edýän seýsmograflar bilen ölçenilýär.
Köpler alymlaryň ozal köp ýyllap ulanan “Rihter şkalasy” adalgasyny tanap bilerler, emma şu günler USGS-e görä ýer titremesiniň ululygynyň has takyk ölçegi bolan Modified Mercalli Intensity Scale (MMI) -ni yzarlaýarlar.
Earthquer titremeleri nähili ölçelýär
Bu näme üçin beýle ölümli boldy?
Bu ýer titremesiniň şeýle ölüme sebäp bolmagyna birnäçe faktor sebäp boldy.Olardan biri, ýüze çykan günüň wagtydyr.Theer titremesi ir säher bilen bolup geçende, köp adam düşeginde bolup, indi öýleriniň harabalarynyň aşagynda galdy.
Mundan başga-da, sowuk we çygly howa ulgamynyň sebitde hereket etmegi bilen, ýaramaz şertler serhediň iki tarapynda halas ediş we dikeldiş işlerini has kynlaşdyrdy.
Temperatura eýýäm gaty pes, ýöne çarşenbe güni noldan birnäçe dereje peseler diýlip garaşylýar.
Häzirki wagtda Türkiýäniň we Siriýanyň üstünde pes basyşly sebit bar.CNN-iň uly meteorology Britli Ritsiň pikiriçe, bu hereket Türkiýäniň merkezinden “has sowuk howa” getirer.
Çarşenbe güni irden Gaziantepde -4 gradus (24,8 gradus), Halapda -2 dereje bolar diýlip çaklanylýar.Penşenbe güni çaklamalar degişlilikde -6 dereje we -4 dereje düşýär.
Şertler kömek toparlarynyň ejir çeken ýere ýetmegini eýýäm kynlaşdyrdy diýip, Türkiýäniň Saglyk ministri Fahrettin Koca howa şertleriniň ýaramazlygy sebäpli dikuçarlaryň duşenbe güni uçup bilmeýändigini aýtdy.
Şertlere garamazdan, resmiler goşmaça ýer titremeler aladalary sebäpli ýaşaýjylardan öz howpsuzlygy üçin binalary terk etmegini islediler.
Iki ýurtda-da köp zyýan çekensoň, köpler bu gurluşykda ýerli gurluşyk infrastrukturasynyň oýnan roly barada sorag berip başlaýarlar.
USGS gurluşyk inereneri Kişor Jaiswal sişenbe güni CNN telekanalyna beren interwýusynda Türkiýäniň geçmişde möhüm ýer titremelerini, şol sanda 1999-njy ýylda bolan ýer titremesini başdan geçirendigini aýtdy.günorta-günbatar Türkiýäni urdywe 14,000-den gowrak adamy öldürdi.
Jaiswal, Türkiýäniň köp böleginiň seýsmiki howply sebitler hökmünde kesgitlenendigini we şonuň üçin sebitdäki gurluşyk düzgünleri gurluşyk taslamalarynyň bu görnüşlere garşy durmalydygyny we köp halatlarda katastrofiki çökgünliklerden gaça durmalydygyny aýtdy.
Jaiswal ähli binalaryň häzirki zaman türk seýsmiki ülňülerine laýyklykda gurulmandygyny aýtdy.Dizaýn we gurluşykdaky kemçilikler, esasanam köne jaýlarda, köp binanyň sarsgynlaryň agyrlygyna çydap bilmeýändigini aňladýar.
Jaiswal: "Bu desgalary dizaýn durmuşynda ýüze çykyp biläýjek seýsmiki intensiwligi üçin dizaýn etmeýän bolsaňyz, bu desgalar gowy işlemän biler" -diýdi.
Şeýle hem Jaiswal dik duran desgalaryň köpüsiniň “eýýäm şaýat bolan şol iki güýçli ýer titremesi sebäpli ep-esli gowşap biljekdigini” duýdurdy.Şol ýaramaz desgalary ýykmak üçin güýçli güýçli ýer titremesini görmek üçin henizem az mümkinçilik bar.Şonuň üçin bu ýer titremesi wagtynda adamlar halas ediş işleri üçin ejizlenen desgalara girmek üçin köp alada etmeli ".
Iş wagty: Fewral-08-2023